Νεαρός μουσικός σ’ εργαστήριο μουσικών οργάνων ή Αλληγορία των πέντε αισθήσεων, π. 1620 - 1625

Ο πίνακας, που αρχικά είχε καταχωρηθεί στο αρχείο της Εθνικής Πινακοθήκης ως έργο του Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζο (Michelangelo Merisi da Caravaggio), αποδόθηκε στον Τσέκο ντελ Καραβάτζο (Cecco del Caravaggio) από τον Roberto Longhi. Η ταυτότητα του επονομαζόμενου ζωγράφου Τσέκο ντελ Καραβάτζο ήταν άγνωστη. Θεωρήθηκε Γάλλος, Ισπανός ακόμα και Ολλανδός ενώ ο Gianni Papi τον ταύτισε με τον Ιταλό Francesco Boneri. (G. Pappi, «Cecco del Caravaggio», Nuova Memoria, Florence, 1992).

Ο Τσέκο ντελ Καραβάτζο (το Τσέκο είναι σύντμηση του Φραντσέσκο) δούλεψε στην Ιταλία το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Ο Mancini στο «Considerazioni sulla Pittura», π. 1620, αναφέρει κάποιο Φραντσέσκο επονομαζόμενο ντελ Καραβάτζο ως θαυμαστή και μιμητή του Καραβάτζο. Όπως φαίνεται λόγω της μεγάλης εκτίμησης που έτρεφε για τον Λομβαρδό ζωγράφο ή και της ικανότητας του να τον μιμείται πήρε το ψευδώνυμο ντελ Καραβάτζο.

Ο πίνακας έχει δημιουργήσει αρκετά ερωτηματικά ως προς το περιεχόμενό του. Ο Roberto Longhi επέλεξε τον τίτλο του «Κατασκευαστή μουσικών οργάνων» βασιζόμενος στο στρογγυλό αντικείμενο που κρατάει ο νεαρός στο χέρι του, το οποίο προορίζεται να τοποθετηθεί στο ντέφι. Πέρα από αυτό και ένα βιολί, που δεν είναι όμως φανερό εάν έχει κατασκευαστεί ή έχει επισκευαστεί, δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία που να συσχετίζονται με αυτή την ασχολία. Η παράθεση επίσης αντικειμένων στο πρώτο επίπεδο, που, εκτός από το βιολί, δεν έχουν σχέση με τη μουσική, επιτείνει το μυστήριο του θέματος του. Αντίθετα ο A. Cottino βασιζόμενος στον αινιγματικό και αλληγορικό χαρακτήρα του έργου, επέλεξε τον τίτλο «Αλληγορικό πορτραίτο νεαρού με μουσικά όργανα» (A. Cottino, «La natura morta caravaggesca» στο «La natura morta in Italia», τ. II, σ. 726).

Με αφορμή τη δημοσίευση του έργου στο Ημερολογίου του 2018, στο εισαγωγικό κείμενο, η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης της Αθήνας, Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα, σχολιάζοντας τον πίνακα, προτείνει τον τίτλο «Νεαρός μουσικός σ` εργαστήριο μουσικών οργάνων» ή «Αλληγορία των πέντε αισθήσεων», αναφέροντας: «Αρχικά και επί πολλές δεκαετίες το έργο έφερε τον τίτλο που είχε δώσει ο διάσημος Ιταλός ιστορικός Roberto Longhi «Κατασκευαστής μουσικών οργάνων». Με αυτό τον τίτλο έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις του εξωτερικού. Η πλούσια περιβολή, ωστόσο, του νεαρού με το φτερωτό καπέλο και το γαρύφαλλο στο αυτί, η ευγενική του φυσιογνωμία, αλλά και η τοποθέτησή του μέσα στη σύνθεση αποκλείουν αυτή την ταύτιση. Οι τεχνίτες, όπως γνωρίζουμε από πίνακες και μαρτυρίες της εποχής, φορούσαν πρόχειρα και φθαρμένα ρούχα, δερμάτινες ποδιές, ενώ συνήθως η αδρή τους φυσιογνωμία πρόδιδε τη λαϊκή καταγωγή τους.
Ο νεαρός ευγενής κάθεται σε μια πολυτελή καρέκλα με ψηλό ερεισίνωτο πίσω από ένα πάγκο-τραπέζι με ανοιχτά συρτάρια προς τη μεριά του θεατή. Αυτό ήταν ένα σύνηθες τέχνασμα των ζωγράφων για να ταυτίσουν νοερά τον θεατή με τον απόντα συνομιλητή του απεικονιζόμενου προσώπου. Ποιος ήταν όμως ο απών; Ένας έμπορος μουσικών οργάνων; Στην περίπτωση αυτή ο νεαρός «πελάτης» του έτεινε το νόμισμα που κρατούσε με το αριστερό χέρι για να πληρώσει το ντέφι που δοκίμαζε με το δεξιό. Μήπως ήταν ένας ντιλετάντης μουσικόφιλος που διατηρούσε και συλλογή μουσικών οργάνων; Δεν θα το μάθουμε ίσως ποτέ. Ποια είναι τα αντικείμενα που είναι άτακτα απλωμένα πάνω στο τραπέζι, αλλά υπέροχα ζωγραφισμένα με ψευδαισθησιακή αληθοφάνεια; Ένα βιολί, ένα μικρό τηλεσκόπιο, χαρτιά πρόχειρα διπλωμένα, άδειες στρογγυλές θήκες και μια καράφα κρασιού. Ας δοκιμάσουμε εδώ μια νέα ερμηνεία: Όποιο και να είναι το θέμα-πρόσχημα, ίσως η αινιγματική σκηνή αποτελεί μια αλληγορία των πέντε αισθήσεων: τα μουσικά όργανα, ο ήχος από το ντέφι και το ανήκουστο άσμα που ξεφεύγει από το μισάνοιχτο στόμα του αγοριού παραπέμπουν στην ακοή, το αριστερό χέρι που ψηλαφεί το νόμισμα υποδηλώνει την αφή, στην αφή απευθύνεται και το φτερό που κοσμεί το καπέλο του νεαρού, το μικρό τηλεσκόπιο αλλά και ολόκληρος ο πίνακας υμνούν την όραση, την όσφρηση συμβολίζει το γαρύφαλλο, ένα μυρωδάτο άνθος που δεν βρέθηκε τυχαία στο αυτί του νεαρού. Η καράφα του κρασιού τέλος βρίσκεται εκεί για να τιμήσει την Πέμπτη αίσθηση, τη γεύση. Έτσι λύνεται το μυστήριο της παράδοξης συνεύρεσης τόσο ετερόκλητων αντικειμένων σε αυτόν τον γοητευτικό πίνακα».

Ο Gianni Papi χρονολογεί το έργο στα μέσα της δεκαετίας του 1620. Μια δεύτερη παραλλαγή του έργου, με κάποιες διαφορές κυρίως στο κοστούμι, την έκφραση του προσώπου και στη θέση του μουσικού οργάνου που κρατάει ο νεαρός, φυλάσσεται στο Wellington Museum, στο Λονδίνο.